खालील प्रकरणांचा विचार करा:
१) रामजी आणि कोकिळा हे जोडपे गुजरातच्या म्हैसाणा जिल्ह्यात राहत होते. एकदा काही कारणास्तव दोघांचे भांडण झाले, आणि सहसा नम्र असली तरी, आज मात्र कोकिळा रामजीला मोठमोठ्याने शिव्या देत होती आणि घरासाठी कस तो काहीही करत नाही हे मोठ्या मोठ्याने ओरडून सांगत होती. हे ऐकून आजूबाजूचे लोकं रामजीबद्दल कुजबुज करू लागले की, त्याच्यात बायकोसमोर एक शब्दही उच्चारण्याची हिंमत नाही. स्वतःचा पुरुषार्थ सिद्ध करण्यासाठी त्यानंतर प्रत्येक भांडणामध्ये रामजी आक्रमक होऊ लागला. आणि एका दुर्दैवी दिवशी, अशाच किरकोळ भांडणाच्या वेळी, रामजीने कोकिळाला त्याच्या चामड्याच्या पट्ट्याने मारहाण केली आणि तिचा हातही जाळला. मागच्या वेळेप्रमाणे तो भांडण सोडवण्यासाठी गप्प बसला नाही.
२) अब्दुल हुसेन, जम्मू-काश्मीरचा रहिवासी होता. तो शाफिया खानच्या घरात भाडेकरू म्हणून राहत होता. शाफिया खान एकटीच आपल्या 8 वर्षांच्या मुलीबरोबर – शाझिया बरोबर राहत होती. एके दिवशी, अब्दुलने शाझियाचे तिच्या घरातून अपहरण केले, तिच्यावर अमानुषपणे बलात्कार केला आणि नंतर तिचा मृतदेह गावाच्या सीमेवर फेकून दिला. पोलिसांनी त्याच्याकडे असे करण्यामागचे कारण विचारले असता, त्याने उत्तर दिले की, शाझियाची आई माझ्याकडे सतत भाडे मागत होती आणि वेळोवेळी शिवीगाळ करत होती. ती त्याच्या कमाईच्या क्षमतेवर देखील प्रश्नचिन्ह उपस्थित करत होती. त्यामुळे तिला धडा शिकवण्यासाठी आणि आपले पुरुषत्व सिद्ध करण्यासाठी त्याने तिच्या मुलीवर बलात्कार केला. तिच्या मुलीवर बलात्कार करून त्याने शाफियाला पुरुषांशी चुकीच्या पद्धतीने वागल्यावर काय परिणाम होतात हे दाखवून दिले.
3) शेखर आणि स्वाती यांचे नुकतेच लग्न झाले होते आणि ते मध्य प्रदेशातील इंदूर शहरात राहत होते. सुरुवातीला त्यांचे सुरुवातीचे वैवाहिक जीवन खूप आनंदाचे होते, पण हळू हळू त्यांच्यात छोट्या मोठ्या कुभुरी सुरु झाल्या. एके दिवशी शेखरने स्वातीला तिच्या जुन्या मित्रासोबत विचित्र परिस्थितीत बघितले. दोघांचे प्रचंड भांडण झाले आणि शेखरने स्वातीवर विवाहबाह्य संबंध असल्याचा आरोप केला. स्वातीने त्यावर शेखर वर एक नपुंसक नवरा असल्याचा आरोप केला. तसेच तो कसा अल्प कमावतो आणि कसा तो त्याच्या कुटुंबाची काळजी घेण्याकरता असमर्थ आहे, शारीरिकदृष्ट्या देखील कमकुवत असल्यामुळे तिला लैंगिकरित्या संतुष्ट करू शकत नसल्याबाद्दल्चे आरोप त्याच्यावर केले. स्वातीचे विचार ऐकून शेखर कमालीचा उदास आणि निराश झाला आणि अशा परिस्थितीत त्याने आपल्या इमारतीच्या 5 व्या मजल्यावरून उडी मारली आणि आपले जीवन संपवले.
वर वर्णन केलेल्या प्रकरणांवरून, आपण समजू शकतो की वरील कथांमधील सर्व पुरुषांमध्ये त्यांनी केलेल्या कृत्यांमागे एक सामान्य कारण’ होते. ते सामान्य कारण आहे, ‘लैंगिक ओळखीबद्दलची असुरक्षितता’. समाजात वावरत असताना पुरुषांना अशा काही परिस्थितींना सामोरे जावे लागते जिथे त्यांच्या “पुरुषत्व” च्या कल्पनांवर प्रश्नचिन्ह किंवा शंका येऊ लागते. अशा वेळेस ते असुरक्षित, हताश होतात. अशा वेळेस ते असं काही करतात जेणेकरून त्यांच्या ‘पुरुषत्वा’वर निर्माण होणारा प्रश्न किंवा शंका दूर होईल किंवा नष्ट होईल. बर्‍याच वेळा, हिंसाचार करणे हा देखील अशा बेताल कृतींचा एक भाग असतो!
मूलत: हिंसा म्हणजे काय? फक्त इतरांना वेदना देण्यात आनंद घ्यायचा? किंवा जे काही चांगले दिसते ते नष्ट करण्याची प्रवृत्ती? किंवा इतरांना रडताना पाहून बरे वाटणे ? हिंसक कृत्याची तीव्रता, हिंसक कृत्यांची वारंवारता, हिंसेचे परिणाम आणि समस्या इत्यादींवर आपण अनेकदा चर्चा करतो, पण आपण कधी पुरेसा खोलवर जाऊन अशा हिंसाचाराच्या कारणांचा विचार करतो का? जन्मतः कोणीही हिंसक नसतं. सामान्य माणसाला हिंसक व्हायला का भाग पाडले जाते? इतरांवर अशी हिंसा करून त्याला काय साध्य करायचे आहे? आपल्या ‘स्वतःच्या लोकांवर’, आपल्या कुटुंबातील सदस्यांवर, पत्नीवर, मुलीवर, बहिणीवर हिंसाचार करण्यासाठी तो इतका कोरडा आणि भावनाशून्य आहे का? आणि सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे, तो काही प्रकारचा “आसुरी आनंद” मिळविण्यासाठी ही हानी करत आहे का? तो हे केल्याने खरोखर आनंदी होतो का? आणि त्याच्या स्वत: च्या अपमानास्पद वागणुकीवर समाधानी आहे का?
आधी चर्चा केल्याप्रमाणे, लैंगिक ओळख ही एक अत्यंत महत्त्वाची, प्रभावशाली, वर्चस्व असलेली, सर्वसमावेशक, त्याच वेळी कमीतकमी चर्चा केलेली, कमीत कमी विचार करणारी आणि उथळ सामाजिक घटना आहे, जी मानवी सामाजिक जीवनावर अभूतपूर्व परिणाम करते. माणसाची व्याख्या किंवा मानवी जीवनाचा एक आवश्यक घटक त्याच्या ‘लैंगिक ओळखी / लिंगभाव’ पासून सुरू होतो. लिंगभाव हा एखाद्याच्या सामाजिक जीवनावर परिणाम करणारा मूलभूत घटक आहे. सामाजिक स्थिती, सामाजिक आचारसंहिता, कौटुंबिक मूल्ये, कोणती नोकरी करायची, कोणाशी लग्न करायचं, लग्न कसं करायचं इत्यादी गोष्टीही संबंधित समाजाच्या लिंगभाव संदर्भातील नियमांनुसार ठरवल्या जातात. ते समाजातील आदर, स्वातंत्र्याची व्याप्ती, स्वातंत्र्य, स्थान आणि कुटुंबासह सामाजिक उत्तराधिकारातील स्थिती देखील ठरवते. एखाद्याच्या लिंगभावावर कोणतेही अतिक्रमण/आक्रमण किंवा या लैंगिक मूल्यांचा अवमान करण्याचा विचारही मानवाला हताश, आवेगपूर्ण बनवतो. लैंगिकतेवरील हे आक्रमण वाचवण्यासाठी त्याला त्वरित कृती करणे भाग पडते. अशा प्रकारच्या कृती करून, मनुष्य आपली ‘लैंगिक ओळख / लिंगभाव ‘ पुनर्संचयित करण्याचा आणि अशा प्रकारच्या पुढील आक्रमणापासून वाचवण्याचा प्रयत्न करतो.
‘पुरुष सहसा हिंसक असतात’ ही समाजात अत्यंत स्पष्ट आणि प्रचलित धारणा आहे. पण आपण कधी विचार केला आहे की ही हिंसा पुरुषांमधील ‘नैसर्गिक लक्षण’ नाही. इतर अनके कल्पनांप्रमाणे, हिंसा ही एक सामाजिक कल्पना आहे ज्याचा ‘पुरुष’ असण्याशी काहीही संबंध नाही. ‘पुरुषांमधील हिंसा’ म्हणजे खरतर अवांछितपणे हिंसक गुणधर्म आत्मसात करणे किंवा पुरुषांना जबरदस्तीने हिंसक स्वभावाचे श्रेय देणे, केवळ ते लैंगिकदृष्ट्या पुरुष आहेत म्हणून.
रामजी आणि कोकिला यांच्या बाबतीत, रामजी एक विचारी माणूस होता आणि नेहमी शांततेने आणि विचारपूर्वक त्यांच्या घरातील समस्या सोडवण्याचा प्रयत्न करत असे. पण हा मार्ग स्वीकारल्यावर त्याला हिंसक होण्यास भाग पाडले गेले, कारण गप्प राहणे, तेही पत्नीच्या समोर, जी पतीच्या तुलनेत अधिक कनिष्ठ किंवा अधीनस्थ आहे, हा दुर्बल ‘पुरुषाचा’ गुणधर्म मानला जातो. आणि ‘कमकुवत पुरुष’ हा ‘कोणताही आदर्श पुरुष नाही’. त्याचप्रमाणे, अब्दुल हुसेनच्या बाबतीत, त्याने जे केले ते कोणत्याही प्रकारे समर्थनीय ठरू शकत नाही, परंतु तरीही! कोणत्याही स्त्रिया त्याला त्याच्या उत्पन्नाबद्दल, कमाईच्या क्षमतेबद्दल प्रश्न विचारत असतील तर ते त्यांच्या ‘आदर्श पुरुषत्वावर आक्रमण’ मानले जाते! आणि अशा परिस्थितीत, त्याच्या मर्दानीपणावर, अशा इतर कोणत्याही प्रश्नांना प्रतिबंध करण्यासाठी, शक्य तितक्या जास्त हानी करण्यासाठी तो पुढे गेला. त्याची मर्दानगी दाखवण्यासाठी त्याने ‘बलात्कार’ ही केला. कारण, असे केल्याने कदाचित तो ‘वाईट पुरुष’ म्हणून गणला जाऊ शकतो, पण तरीही त्याच्यासाठी ते ‘कमकुवत पुरुषां’ पेक्षा चांगले होते. शेखरवर, त्याच्या पत्नीने जोरदार टीका केली आणि अपमान केला. तिने शेखरची शारीरिक ताकद, कमाई क्षमता, लैंगिक क्षमता, यावर प्रश्नचिन्ह उपस्थित केले! त्याच्यावर ‘अयोग्य पुरुष’ किंवा ‘पुरुष होण्यास पात्र नसलेली व्यक्ती’ असल्याचा आरोप करण्यात आला होता. हा त्याच्या सामाजिक जीवनाचा शेवट होता, ज्यामुळे त्याने मृत्यूला कवटाळणे पसंत केले.
लैंगिक ओळख / लिंगभाव ही पूर्णपणे बाह्य आणि मानवनिर्मित सामाजिक संकल्पना आहे. त्याचा ‘नैसर्गिक मानवी अस्तित्वा’शी काहीही संबंध नाही. ते गुण कितीही असोत, ते कितीही स्पष्ट आणि नैसर्गिक दिसतील, परंतु प्रत्यक्षात ते सर्व केवळ ‘सामाजिक तथ्ये’ आहेत, जे ‘नैसर्गिक मानवासाठी परके’ आहे. आता जर ‘लैंगिक ओळखी’ संबंधी सर्व काही बाह्य आणि मानवनिर्मित असेल तर, कोणत्याही अक्कल असलेल्या व्यक्तीसाठी, या लैंगिक ओळखी ‘प्राप्त करणे-अनुकूलन करणे-जतन करणे आणि संरक्षण करणे’ यासाठी संपूर्ण आयुष्य समर्पित करणे किती तर्कसंगत आणि तार्किक आहे? आणि आपण सुसंस्कृत-सुशिक्षित-विचारशील लोकांचा समाज म्हणूनही जाणूनबुजून किंवा नकळत अशा लैंगिक ओळख वाढवण्यास आणि मजबूत करण्यात हातभार लावतो. असे केल्याने, तणाव-असुरक्षितता-निराशा आणि शेवटी ‘पुरुषांमध्ये हिंसा’ हा एक अपरिहार्य परिणाम आहे. केवळ पितृसत्ताक स्वभाव, वर्चस्ववादी स्वभाव, आक्रमक स्वभाव इत्यादींना दोष देऊन ही समस्या सोडवण्यास मदत होणार नाही. या वरवरच्या चर्चा आहेत. ही रोगाची केवळ लक्षणे आहेत. परंतु या समस्येचे उच्चाटन करण्यासाठी, आपण थेट लक्ष्य केले पाहिजे, अशा समस्यांचे मुख्य स्त्रोत, आणि ते म्हणजे ‘अनशोधित, खरा मानवी स्वभाव आणि लैंगिक ओळखीचे / लिंगभावाचे बाह्य स्वरूप’.
जोपर्यंत आपण समाज म्हणून पुढे येऊन या कट्टर लैंगिक वर्चस्वाला आव्हान देत नाही, जोपर्यंत आपण या लैंगिक ओळखींवर कठोरपणे प्रश्न करत नाही, जोपर्यंत आपण मानवी कल्याणाला अशा उथळ कल्पनांपेक्षा प्राधान्य देत नाही, आणि जोपर्यंत आपण मानव म्हणून मानवी स्वभाव, नैसर्गिक चारित्र्य दडपणाऱ्या प्रत्येक गोष्टीला एकत्रितपणे उखडून टाकत नाही, तोपर्यंत या समस्येचा प्रभावीपणे सामना करता येणार नाही!
आपल्या दैनंदिन जीवनात आपण अशा लैंगिक ओळखींशी सतत संवाद साधतो, त्याचा सामना करतो आणि काही वेळा आपण स्वतः त्याच्या प्रतिकूल परिणामांना बळी पडतो. सुरुवातीला सामाजिक एकता आणि मूलभूत उपयोगितावादी हेतूंसाठी बनवलेले, त्याचे सोपे स्वरूप होते. पण जसजसे आपण रानटी माणसांपासून सुसंस्कृत माणसांकडे जात गेलो, तसतसे या साध्या कल्पना अधिकाधिक गुंतागुंतीच्या बनत गेल्या. सभ्यतेच्या नावाखाली मानवी जीवन अधिक संक्षिप्त आणि बंदिस्त केले गेले. आम्ही लैंगिकतेच्या अशा साध्या मूल्यांचे, ठोस, मूलभूत लैंगिक कल्पनांमध्ये परिवर्तन केले. सध्या समाज त्याच्या टोकाच्या आवृत्तीचा सामना करत आहे, ज्याला अनेकदा ‘विषारी पुरुषत्व’ किंवा विषारी लैंगिकता म्हणून ओळखले जाते. जे प्रचलित लैंगिक कल्पनांवरील कोणत्याही बदल किंवा प्रश्नांबद्दल मानवाला पूर्णपणे असहिष्णु बनवते. कोणीही जो या प्रचलित कल्पनांचे पालन करण्यास असमर्थ असतो, त्याला समाजात समान आणि आदरयुक्त वागणूक नाकारली जाते.
हजारो वर्षांच्या संस्कृतीनंतर आपण काय मिळवले आहे ? हा प्रश्न विचारण्यासारखा आहे, “आपण कशाच्या आधारावर स्वतःला सुसंस्कृत किंवा विचारी म्हणवतो?” वरील परिस्थिती पाहिल्यास, हे सहज समजू शकते की प्राणी त्यांचे सामाजिक जीवन घडवताना आणि चालवताना अधिक सहनशील आणि समजूतदार असतात. सिंहीणी शिकारीसाठी गेली आणि सिंह त्यांच्या शावकांची काळजी घेत असेल तर काही फरक पडत नाही. या स्थितीत असलेल्या माणसाची कल्पना करा. त्याला खरे तर समाजाविरुद्ध युद्ध पुकारावे लागेल, मग अशी धाडसी भूमिका घ्यावी लागेल. असे असतानाही आजही आपला समाज त्याच्याकडे आदराने पाहणार नाही!
हीच खरी वेळ आहे की, समाजाचा एक जबाबदार घटक म्हणून आपण सर्वांनी अशा सामाजिक संकल्पनांचा विचार करू. मानवाच्या ‘मानवतावादी स्वभावाला’ दाबणारी कोणतीही गोष्ट आणि प्रत्येक गोष्ट आपण नाकारली पाहिजे. आपण आपल्या शिक्षणाचा वापर करून आणि ‘काळाची गरज’ म्हणून अशा सर्व कल्पना शोधण्याचा प्रयत्न केला पाहिजे. अशा सर्व लैंगिक ओळखींचे, आचारसंहितेचे आंधळे पालन करणे आपण थांबवले पाहिजे आणि नाकारले पाहिजे. असे केल्याने आपण अशा सामाजिक कल्पनांचे उथळ वर्चस्व समजण्यात आणि स्पष्ट करण्यात यशस्वी होऊ. आणि अशा प्रकारे आपण बदल आणि आव्हाने अधिकाधिक स्वीकारू.
अशा प्रकारे लैंगिकतेबद्दल विद्यमान सामाजिक नियमांमधील बदलांबद्दल आपण अधिक सहिष्णु होऊ. कोणत्याही बदलाला ‘लैंगिक ओळखीवरील / लिंगभावावरील आक्रमण’ म्हणून पाहिले जाणार नाही. कोणालाही आपल्या लैंगिक ओळखीवरील धोक्यावर मात करण्यासाठी आक्रमक होण्याची गरज भासणार नाही. त्याच्यासाठी, लैंगिक ओळख आता ‘जीवन निर्णायक घटक’ असणार नाही.
राहुल जोशी
विद्यार्थी
आय् एल् एस् विधी महाविद्यालय,पुणे