एक समाजशास्त्रीय दृष्टीकोन
माणूस हा सामाजिक प्राणी आहे. होमोसेपियन ते सुसंस्कृत माणूस हा मानवाचा प्रवास खऱ्या अर्थाने, एकाकीपणातील माणसाकडून मानवी सहवासात घट्ट बांधलेल्या माणसापर्यंतचा प्रवास आहे. मानववंशशास्त्र स्पष्टपणे दाखवते की, जेव्हा माणूस समाजात वाढतो तेव्हाच तो प्रत्यक्षात त्याच्या पूर्ण क्षमतेने विकसित होऊ शकतो. त्यामुळे मानवी विकासात समाजाची भूमिका महत्त्वाची असते. अनेक अभ्यास दर्शवतात की जेव्हा माणूस एकाकीपणात वाढतो, समाजापासून दूर जातो तेव्हा मानवी क्षमतांपैकी बरेच काही अविष्कृत (unexplored) आणि अविकसित राहतात. याचे कारण म्हणजे, मानवी समाजाची स्वतःची, भिन्न विचार प्रक्रिया आहे. आणि ही विचार प्रक्रिया विविध विचार प्रक्रियांचे संकलन आणि मिश्रण करून तयार झालेली आहे. वैयक्तिक विचार प्रक्रियेच्या तुलनेत ही विचार प्रक्रिया अधिक वेगळी आणि गुंतागुंतीची आहे. म्हणून समाजापासून दूर वाढलेल्या माणसापेक्षा समाजात वाढलेला माणूस अधिक विकसित होतो.
मानवी जीवनातील समाजाचे महत्त्व आणि त्याचा प्रत्येक पैलूवर होणारा प्रभाव लक्षात घेऊन आपण हे समजू शकतो की , मानव ज्या समाजात राहतो त्या समाजाचा एक भाग म्हणून स्वतःला ओळखू लागतो. तो यापुढे केवळ एक प्राणी नाही तर एक सामाजिक प्राणी म्हणून ओळखला जातो. त्यामुळे मानवाची निसर्गाने निर्माण केलेली वैशिष्ट्ये, आणि समजाने त्यात केलेला बदल हे समजणे आणि वेगळे करणे जवळजवळ अशक्य होऊन बसते. कारण ते खूप खोलवर गुंतलेले आहेत आणि मानवी अस्तित्वाचा अविभाज्य भाग बनले आहेत.
मानवी अस्तित्वाचे विविध पैलू आणि क्षमता प्रत्यक्षात समाजातूनच तयार केल्या जातात आणि शिकवल्या जातात. आणि या प्रबोधनाचा मुख्य स्त्रोत “समाजीकरणाची प्रक्रिया” आहे. विविध सामाजिक घटकांसह सतत आणि हेतुपुरस्सर परस्परसंवादासह , मानव विविध सामाजिक तथ्यांचे निरीक्षण करतो, जुळवून घेतो, आंतरिक बनतो आणि स्वत:मध्ये आत्मसात देखील करतो . आणि अशा प्रकारे समाजीकरणाच्या प्रक्रियेचा एक भाग बनतो. सामाजिक परस्पर संवाद आणि समाजी करणाच्या सततच्या खोल प्रभावामुळे आणि नैसर्गिक काय आहे आणि समाजातून मानवाने काय स्वीकारले आहे, याविषयीच्या समजाच्या अभावामुळे, त्याच्या जगण्याच्या गरजांबरोबरच, तो त्याच्या सामाजिक गरजा देखील विकसित करतो. या गरजा त्याच्या आयुष्यात खूप महत्त्वाच्या ठरतात. अशा प्रकारे तो समाजीकरण प्रक्रियेचा एक भाग बनतो.
अशा अनेक सामाजिक गरजांमध्ये मानवी भाषा, मानवी रूढी, लोक पद्धती, परंपरा, मानवी विचार प्रक्रिया, सामाजिक अपेक्षा, सामाजिक एकता, मानवी सामाजिक ओळख इत्यादींचा समावेश होतो. वरील गरजांपैकी सर्वात महत्वाची गरज म्हणजे लिंग/लैंगिक ओळखीची गरज.
लैंगिक ओळख म्हणजे एखाद्याचे जैविक लिंग जाणून घेणे आणि व्यक्तिनिष्ठ समाजातील भिन्न लिंगांभोवती फिरणारे सामाजिक विचार आणि संकल्पना नियुक्त करणे. प्राण्यांच्या विपरीत, केवळ बॉयलॉजिकल नर किंवा मादी असणे मानवांसाठी पुरेसे नाही. सामाजिक एकता आणि सामाजिक व्यवस्थेसाठी , समाज , पुरुष आणि स्त्रीच्या स्वतःच्या संकल्पना विकसित करतो, ज्या जन्मादरम्यान जैविक दृष्ट्या प्राप्त केलेल्या लिंगाच्या तुलनेत अधिक जटिल, भिन्न आणि संकल्पनात्मकपणे गुंतलेल्या असतात.
परिणामी, जेव्हा एखाद्याला विचारले जाते की स्त्री होण्याचा अर्थ काय आहे, तेव्हा स्त्री म्हणजे मातृत्व, प्रेम, कोमलता, जबाबदारी, नाजूक, सहनशील, दयाळू, आदरणीय इ. अशा प्रकारची उत्तरे आपल्याला ऐकायला मिळतात. त्याचप्रमाणे जेव्हा एखाद्याला विचारले जाते की पुरुष म्हणजे काय, तर पुरुष म्हणजे बलवान, निर्भय, पितृत्व, जबाबदारी, शूर, धैर्यवान, वर्चस्व, कमी भावनिक, लढाऊ भावना, तीव्र इ. अशी समाजाची संकल्पना असते. परंतु जर एखाद्याने गंभीरपणे विचार केला आणि विश्लेषण केले तर एखाद्याला हे लक्षात येऊ शकते , की स्त्री आणि पुरुष असण्याची वरील वर्णने ही प्रत्यक्षात आपल्या सामाजिकदृष्ट्या विकसित संकल्पना आहेत, ज्या कालांतराने तयार केल्या जातात, विकसित केल्या जातात आणि त्यांचे पालन केले जातात. पुढे जाऊन आपल्याला असेही समजते , की स्त्री आणि पुरुषांच्या विषयीच्या आपल्या संकल्पना या मुख्यतः समाजाने निर्माण केलेल्या आहेत.आणि जन्मतः प्राप्त झालेल्या लिंगाशी त्याचा व्यावहारिकदृष्ट्या फारसा संबंध नाही!
आता आपल्याला हे लक्षात येईल की आपली लैंगिक ओळख, जी जीवनाच्या जवळजवळ प्रत्येक पैलूवर प्रभावशाली आणि निर्णायक आहे, ती मानवाने स्वतःच, त्याच्या सामाजिक आवश्यकतांसाठी बनविली आहे आणि मानवाची वास्तविक नैसर्गिकता काय आहे याच्याशी त्याचा काहीही संबंध नाही. आपल्या जन्मानंतर आपल्याला आपल्या जैविक लिंगानुसार अशी लैंगिक ओळख दिली जाते. त्यानंतर आपले सामाजिकरण सुरु होते, आणि व्यक्तिनिष्ठ समाजातील, विशिष्ट लिंगांभोवती फिरत असलेल्या विविध संकल्पना आणि कल्पना, आपण आत्मसात करू लागतो. मग आपण कोण आहोत आणि आपल्या संपूर्ण आयुष्यासाठी आपण कसे असावे यासारख्या ठोस आणि कठोर कल्पनादेखील त्यावर अवलंबून होऊ लागतात.
परंतु काही काळानंतर आपण या कल्पना आणि संकल्पनांशी संघर्ष करू लागतो. कारण आपल्याला या कल्पनांचे पोकळ आणि बाह्य स्वरूप कळू लागते आणि त्यांचे लादलेले स्वरूप लक्षात येऊ लागते. तथाकथित सामाजिक व्यवस्था, एकता आणि कल्याण यांच्या अनुषंगाने मानवी मनावरील या बोजड संकल्पना आणि कल्पनांमध्ये असलेल्या विविध सामाजिक दुष्कृत्यांचे मूळ कारण आपल्याला समजू लागते. महिलांवरील हिंसाचार, पितृसत्ता, सामाजिक व्यवस्थेच्या नावाखाली मूलभूत हक्क नाकारणे, विषमता, विषारी लैंगिक अराजकता, ऑनर किलिंग, तृतीय किंवा इतर लिंगांचा स्वीकार न करणे इत्यादी , या कठोर सामाजिक कल्पना आणि लैंगिकतेच्या संकल्पनांचे परिणाम आहेत हे आपण समजून घेतले पाहिजे. !!!!
या चिंताजनक सामाजिक समस्या आम्हाला मूलभूत प्रश्नांचा पुनर्विचार करण्यास आणि त्यांची उत्तरे शोधण्याचा प्रयत्न करण्यास भाग पाडतात. खरंच समाज आणि समाजजीवन हे मानवी जीवनासाठी आवश्यक आहे का? जर होय,तर का? आम्ही त्यात योगदान कसे देतो? मानवी समस्यांमागे वेगवेगळी वैज्ञानिक कारणे कोणती आहेत? या समस्या प्रत्यक्षात कशा आल्या? मानवी समाज जन्मतःच समस्याप्रधान होता का? की त्यांना काही अन्य कारणे जबाबदार आहेत? जर समाज मानवाने बनवला असेल, तर त्यातील सर्व सामाजिक घटकांना समानता आणि समान आदर देण्यात आपला समाज का अपयशी ठरला आहे?? जर आपण सर्वांनी सामाजिक जाणिवेसाठी योगदान दिले, तर आपण असमाधानी आणि अन्यायी समाज का निर्माण केला? आणि जर आपणच समाज बनवणारे आहोत, तर मग आपण न्याय्य आणि आदरयुक्त समाज का निर्माण करू नये? जर आपणच लैंगिक ओळख निर्माण केली असेल, तर अधिक समावेशक आणि न्याय्य समाजासाठी आपण स्वतः त्यात सुधारणा का करू शकत नाही?
या प्रश्नांची उत्तरे शोधण्यासाठी आणि संघर्षाची वैज्ञानिक आणि योग्य दिशा मिळवण्यासाठी , मानवी समाजशास्त्राचे ठोस आकलन असणे आवश्यक आहे. हे आपल्याला मानवी समाजाच्या विविध वस्तुस्थिती, त्याची उत्पत्ती, उत्क्रांती, वैज्ञानिक साधने आणि परिणामाभिमुख वैज्ञानिक शोध, यात खोलवर जाण्यास सक्षम करते. हे अधिक चांगल्या प्रकारे समजून घेतल्याने केवळ मदतच होणार नाही, तर आपल्या विचारसरणीचा मार्ग स्थिरपणे बदलेल, आणि अधिक चांगली आणि अधिक उत्पादक उत्तरे मिळण्यास मदत होईल.
राहुल जोशी
I.L.S विधि महाविद्यालय (SY BA.LLB)